Hiện nay, việc tìm kiếm một phương pháp giảng dạy mới để nâng cao chất lượng giáo dục đại học tại Việt Nam đang là điều trăn trở của những ai quan tâm đến sự nghiệp trồng người - từ các cơ quan quản lý giáo dục, lãnh đạo các trường đại học đến các giảng viên trực tiếp đứng lớp.
Trước khi đề xuất một phương pháp giảng dạy mới nào đó, chúng ta hãy tìm hiểu về phương pháp giảng dạy truyền thống đã từng tồn tại rất lâu trong nền giáo dục Việt Nam để thấy được sự cần thiết phải đổi mới phương pháp giảng dạy và học tập ở bậc đại học hiện nay.
Phương pháp giảng dạy truyền thống còn được gọi là Phương pháp thuyết trình. Phương pháp này là mô hình giảng dạy trong đó giảng viên là trung tâm, thuyết giảng các khối kiến thức qua các bài giảng dựa vào các giáo trình, sách giáo khoa… Phương pháp thuyết trình đã có những nền tảng hỗ trợ từ một số công trình nghiên cứu về giáo dục. Theo tác giả Arends 2007: Phương pháp thuyết trình được dựa trên nền tảng của ba khuynh hướng lý thuyết hiện hành:
1/ Lý thuyết về phương cách kiến thức được cấu trúc (structure and organization of knowledge) – Bruner, 1960;
2/ Lý thuyết liên quan đến biện pháp hỗ trợ sinh viên tiếp thu khả năng học một cách có ý nghĩa dựa trên yếu tố lời nói (meaningful verbal learning) – Ausubel, 1963;
3/ Lý thuyết của các nhà tâm lý nhận thức (cognitive psychologists) giải thích về các loại kiến thức và khả năng xử lý thông tin của bộ não (information processing) – Gazzaniga, 2001; Zull, 2002; Ashcroft, 2006.
Mục đích của phương pháp thuyết trình là giúp sinh viên tiếp nhận, xử lý và ghi nhớ thông tin, kiến thức… thông qua khả năng nghe và nhìn. Cơ sở khoa học của phương pháp này là khi thông tin và kiến thức đến bộ não của con người, chúng sẽ được biến đổi và lưu vào bộ nhớ ngắn hạn hoặc bộ nhớ dài hạn. Bộ nhớ ngắn hạn là nơi mà trạng thái tư duy có ý thức diễn ra. Bộ nhớ dài hạn là nơi mà thông tin được lưu trữ. Thông tin có thể được truy cập lại khi cần thiết.
Có lẽ mỗi người chúng ta ai cũng đã ít nhiều từng ngồi nghe thầy cô thuyết trình khi còn ở ghế giảng đường. Vẫn có những giờ thuyết trình thật hấp dẫn với nội dung cô đọng, rõ ràng làm chúng ta thêm động cơ học tập. Vẫn có những giờ thuyết trình thật vui vẻ với cách truyền đạt hài hước, nhẹ nhàng… Đó có thể là một trong những lý do giải thích tại sao phương pháp thuyết trình vẫn còn tồn tại đến bây giờ.
Tuy vậy, phương pháp thuyết trình cũng có một số hạn chế nhất định sau đây:
- Phương pháp thuyết trình không khuyến khích vai trò chủ động của người học. Sự thụ động làm hạn chế khả năng học và khả năng tập trung của người học.
- Phương pháp thuyết trình không khuyến khích trao đổi thông tin đa chiều. Giảng viên truyền đạt thông tin một chiều và phải luôn nỗ lực tìm hiểu những khó khăn mà người học gặp phải trong việc tiếp thu nội dung bài giảng.
- Phương pháp thuyết trình không khuyến khích người học phát triển kỹ năng tổ chức và tổng hợp nội dung.
- Với phương pháp thuyết trình, giảng viên không kiểm soát được thời gian mà người học dành ra để tìm hiểu bài và ghi nhớ sâu các nội dung được trình bày.
- Với phương pháp thuyết trình, để học tốt người học phải lắng nghe, ghi chép, cố nhớ để lặp lại các kiến thức đã được truyền giảng vì các đề thi cuối khóa, tốt nghiệp thường yêu cầu gợi lại trí nhớ. Về phương diện tâm lý, người học phải vận dụng trí nhớ rất nhiều.
Cho dù phương pháp thuyết trình còn tồn tại những hạn chế như đã nêu ở trên cộng với việc chúng ta cũng đã tổ chức khá nhiều hội thảo bàn về việc đổi mới phương pháp giảng dạy và học tập, đến nay vẫn chưa có một phương pháp giảng dạy mới nào có thể thay thế hoàn toàn phương pháp thuyết trình.
Là giảng viên tham gia giảng dạy nhiều năm ở Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật Nghệ An, chúng tôi nhận thấy, nếu chỉ sử dụng chỉ mỗi phương pháp thuyết trình trong dạy học, chất lượng dạy học sẽ không cao. Phần lớn sinh viên nhà trường thích học thực hành và biểu diễn nghệ thuật hơn. Nếu học lý thuyết thì thời gian học thường hạn chế, không kéo dài. Để khắc phục những hạn chế của phương pháp thuyết trình, giảng viên dạy các học phần lý luận ở Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật Nghệ An đề xuất một phương pháp giảng dạy mới là Phương pháp thuyết trình kết hợp với các phương pháp mới khác.
Ngày nay, đã có nhiều phương pháp hiện đại để kết hợp với phương pháp thuyết trình và tùy thuộc vào bài học, môn học, ngành học, bậc học… mà giảng viên chọn lựa sự kết hợp hợp lý. Chúng tôi xin đề xuất ba sự kết hợp sau đây:

҉ Phương pháp thuyết trình kết hợp với phương pháp làm việc nhóm:
Trong phương pháp kết hợp này, giảng viên cung cấp cơ sở lý thuyết nền tảng. Sinh viên được chia theo nhóm từ 5 đến 6 sinh viên một nhóm. Mỗi nhóm sẽ chọn (hoặc được giao) một đề tài nào đó có liên quan đến nội dung môn học rồi tự phân chia công việc trong nhóm cho các thành viên để tiến hành việc tìm hiểu những nội dung lý thuyết liên quan đến đề tài qua sách, giáo trình, ấn phẩm nghiên cứu khoa học..; tìm hiểu thực tế xem các doanh nghiệp, tổ chức hiện đang thực hiện công việc liên quan đến đề tài như thế nào với những bằng chứng là thông tin, số liệu, hình ảnh… thực tế cụ thể thông qua tiếp cận doanh nghiệp (thực tập tại doanh nghiệp), thông tin doanh nghiệp trên Internet, thị trường chứng khoán… Nhóm sẽ hội ý để so sánh, phân tích nội dung đề tài trên lý thuyết và nội dung đề tài trong thực tế tại doanh nghiệp có gì giống nhau, khác nhau, có điểm gì tốt điểm gì chưa tốt… Sau đó các nhóm sẽ viết lại thành báo cáo môn học kèm nhận xét, đánh giá hay đưa ra ý kiến của nhóm về đề tài này. Cuối cùng các nhóm sẽ thay phiên nhau trình bày nội dung báo cáo môn học mà nhóm đã thực hiện để nhận được những ý kiến đóng góp hoặc câu hỏi chất vấn của các nhóm khác và của giảng viên. Nhóm sẽ thảo luận và trả lời các câu hỏi được đặt ra. Nếu nội dung trả lời của nhóm chưa thật sự thỏa đáng hay có sự hiểu nhầm, hiểu sai vấn đề… thì giảng viên sẽ hỗ trợ thêm.
Sự kết hợp giữa phương pháp thuyết trình và phương pháp làm việc nhóm sẽ kích thích vai trò chủ động của người học. Sinh viên là người chủ động tìm tòi, suy nghĩ, nhận định, phân tích, tổng hợp, đánh giá… đề tài của nhóm mình và cả đề tài của các nhóm khác.

҉ Phương pháp thuyết trình kết hợp với phương pháp sử dụng tình huống:
Tình huống (case) là một hoàn cảnh thực tế trong đó các chủ thể cần phải đưa ra quyết định. Các tình huống tóm tắt những áp lực và khía cạnh khác nhau mà chủ thể đó phải cân nhắc khi ra quyết định với những thông tin thường không hoàn chỉnh hoặc mâu thuẫn vào lúc đó. Một số thông tin trong tình huống có thể được cố tình bỏ sót, cho phép tình huống có thể có nhiều phương án khả dĩ.
Tình huống thường trình bày một sự mâu thuẫn/xung đột, đặc biệt là sự căng thẳng giữa những phương án hành động khác nhau mà những phương án này có thể tạo ra những quan điểm, lợi ích và những giá trị khác nhau trong sự mâu thuẫn và nó đòi hỏi phải được giải quyết bằng một quyết định. Thông thường các tình huống được trình bày trong các ấn bản. Hiện nay, ngày càng có nhiều tình huống được trình bày dưới dạng phim, băng video, CD ROM…
Các tình huống yêu cầu các sinh viên đóng vai của nhân vật chính và ra một hoặc nhiều quyết định quan trọng.
Phương pháp tình huống là một quá trình gồm ba bước: chuẩn bị cá nhân, thảo luận nhóm nhỏ và thảo luận cả lớp. Học bằng tình huống là phương pháp học dựa trên cơ sở thảo luận. Nó cho phép người tham dự học bằng cách thực hành. Bằng việc đóng vai các nhân vật trong tình huống, sinh viên có cơ hội nhập vai và gánh trách nhiệm của những con người cụ thể trong những tổ chức cụ thể.
Phương pháp tình huống cho phép sinh viên tham gia vào quá trình ra quyết định mà người ta phải thực sự đương đầu trong một tổ chức thật, có quyền sở hữu, cảm giác được áp lực, nhận rủi ro và trình bày ý tưởng của mình với người khác giúp buổi học có sự trao đổi thông tin đa chiều. Các tình huống giúp sinh viên phát triển lòng tự tin, khả năng suy nghĩ độc lập và hợp tác trong công việc với đồng nghiệp. Ngoài ra, phương pháp tình huống cũng là công cụ tuyệt vời để giảng viên kiểm tra kiến thức lý thuyết và những hiểu biết sâu sắc hơn của sinh viên.

҉ Phương pháp thuyết trình kết hợp với phương pháp thực tập sinh:
Học phải đi đôi với hành, lý thuyết không thể tách rời thực tế. Thực hiện phương châm này, bên cạnh hai đợt thực tập chính trong chương trình đào tạo của sinh viên, ở từng môn học giảng viên có thể kết hợp phương pháp thuyết trình với phương pháp thực tập tại doanh nghiệp bằng cách giao đề tài và yêu cầu các nhóm sinh viên phải đến doanh nghiệp thực tập để thực hiện đề tài được giao và nộp báo cáo cho giảng viên hoặc trình bày kết quả trước lớp.
Để hỗ trợ phương pháp này, nhà trường cần hợp tác nhiều hơn và sâu hơn với một số doanh nghiệp và cung cấp cho doanh nghiệp các yêu cầu, mục tiêu, nội dung… thực tập. Nhà trường hợp tác với doanh nghiệp để thiết kế ra các nội dung thực tập phù hợp với nội dung các môn học hay yêu cầu đào tạo của trường. Ví dụ trong môn Quản trị nhân sự có nội dung là tuyển dụng nhân viên thì nhà trường sẽ kết hợp với một công ty nào đó nhằm thiết kế một nội dung thực tập nói về tuyển dụng với những thông tin, hình ảnh, số liệu thực tế… của công ty liên quan đến hoạt động tuyển dụng trong năm vừa qua và trình bày hay cung cấp cho sinh viên khi đến thực tập hoặc làm đề tài môn học.
Nếu không có sự hợp tác tốt giữa nhà trường và doanh nghiệp thì dù sinh viên có tìm đến doanh nghiệp để thực tập cũng khó có thể có được những thông tin chuyên sâu về đề tài cần tìm hiểu như vậy.
Kinh nghiệm ở các quốc gia phát triển người ta đã sử dụng mô hình “trường học trong công ty và công ty trong trường học” để việc thực hiện những nội dung như trên sẽ dễ dàng hơn.

TÓM LẠI:
- Hiện nay chưa có một phương pháp giảng dạy hiện đại nào có thể thay thế hoàn toàn phương pháp truyền thống – phương pháp thuyết trình – cho dù phương pháp này vẫn tồn tại nhiều hạn chế.
- Do đó, tôi xin đề xuất một phương pháp giảng dạy mới là Phương pháp thuyết trình kết hợp với các phương pháp hiện đại khác.
- Có nhiều phương pháp hiện đại có thể kết hợp với phương pháp thuyết trình để khắc phục những hạn chế của phương pháp thuyết trình nhằm nâng cao chất lượng đào tạo ở các trường đại học.
- Một số phương pháp hiện đại được giới thiệu để kết hợp với phương pháp thuyết trình là phương pháp làm việc nhóm, phương pháp sử dụng tình huống và phương pháp thực tập sinh.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Vận dụng phương pháp thuyết trình mang tính giai đoạn (Gapped lecture) trong môi trường giảng dạy ở bậc đại học – TS. Nguyễn Thu Hương.
2. Đổi mới phương pháp dạy và học bằng việc sử dụng phương pháp tình huống (Using case study) – Đỗ Trung Kiên.
3. Seminar Tương lai của giáo dục – Viện nghiên cứu giáo dục, Trường đại học Sư Phạm TP. Hồ Chí Minh.
4. Lý luận dạy đại học – Đặng Vũ Hoạt (chủ biên), Hà Thị Đức.