Lễ Pa Sưm của người Khơ Mú

Người Khơ Mú ở Nghệ An thường làm lễ Pa Sưm trước lúc tra hạt trên nương rẫy. Đây là lễ cầu khấn trời đất, tổ tiên và các thần linh cho nương rẫy được bội thu.

Chủ lễ là người phụ nữ trong nhà. Bà đóng vai Mẹ lúa, tượng trưng cho sự sinh sôi, nảy nở. Trước tiên, Mẹ lúa dọn một khoảnh đất khoảng 2m2, đủ để đặt mâm làm lễ cúng ở một chỗ tương đối bằng phẳng trên rẫy, gọi là Mắt rúc. Mẹ lúa đặt mâm cúng vào giữa Mắt rúc, trong mâm ngoài xôi, rượu, muối nhất thiết phải có một con gà luộc và con gà này phải là gà trống lông đen. Mẹ lúa trong trang phục cổ truyền chỉnh tề, trước mâm lễ đọc bài cúng, nội dung cầu khấn Hrôi Yvang (Thần Ông trời) làm cho mưa thuận gió hòa, Hrôi Ptê (Thần Đất), Hrôi Hrê (Thần Nương rẫy) làm cho hạt giống mau nẩy mầm, lên xanh tốt, bông to, hạt mẩy, muông thú không phá hoại.

Mẹ lúa làm lễ xong, mọi người bắt tay vào tra hạt. Tra hạt xong Mẹ lúa làm lễ tưới nước, kết thúc lễ Pa Sưm. Vào buổi chiều tối ngày tra hạt xong, Mẹ lúa bảo mọi người lấy nước rửa tay, rửa gậy chọc lỗ cho sạch, đứng trước chòi lúa. Sau đó, Mẹ lúa cầm ống nước đi vòng quanh chòi lúa, tưới nước ra xung quanh, vừa làm vừa khấn: "Tưới cho cây lúa mọc, cho cây lúa nẩy mầm, cho hạt chắc bông dài, gốc lúa bằng gốc lau, bông lúa dài bằng quả núc nác…". Mẹ lúa khấn xong mọi người vào chòi ăn cơm, uống rượu, kết thúc công việc tra hạt.

Lễ Pa Sưm là một lễ trong hệ thống các lễ tục nông nghiệp của người Khơ Mú. Nó phản ánh niềm tin của đồng bào vào thiên nhiên (trời, đất, nương rẫy…) có linh hồn, phản ánh ước muốn của họ về mùa màng bội thu, cuộc sống đầy đủ.

Lễ hội Hang Bua

Sau rằm tháng giêng, hàng nghìn người dân lại đổ về trẩy hội Hang Bua (thuộc bản Na Nhàng, xã Châu Tiến, huyện Quỳ Hợp, tỉnh Nghệ An). Lễ hội Hang Bua bắt nguồn từ tục thờ mẹ nước của người Thái cổ. Ngày nay, nó trở thành nơi giao lưu văn hóa với nhiều loại hình nghệ thuật dân gian phong phú. Lễ hội Hang Bua được tổ chức từ ngày 17 đến ngày 19 tháng giêng, luôn thu hút được số lượng lớn người tham gia.

Lễ hội Đền chín gian

Hàng năm có hai kỳ tế lễ, vào dịp tháng Hai đầu năm âm lịch và tháng Tám vào dịp Pò Hàu Cắm. Trong các kỳ tế lễ, những nghi lễ tâm linh được tổ chức hết sức trang nghiêm. Mở đầu luôn là lễ chém trâu (Phắn quái) - một nghi lễ quan trọng được tổ chức vào buổi sáng sớm ngày đầu tiên của lễ hội, ngay trước sân đền.

Truyền thuyết kể lại rằng, một năm, vào ngày mở hội tế trời, khi chuẩn bị hành lễ hiến trâu, bỗng có con rồng bay đến cuốn đi con trâu trắng của Mường Tôn. Thấy điềm xấu, Tạo Mường liền cho giết trâu làm lễtế, khấn xin trời phật, tổ tiên để chuyển dời đền đi nơi khác. Tương truyềnrằng, có con quạ cổ khoang trắng đến gắp miếng xương trâu nơi đền cũ bay đi và thả xuống một ngọn đồi nhỏ phía nam Mường Tôn, còn gọi là Pú Căm (Núi vàng), tục gọi là Pú quái (núi trâu). Trong kho tàng truyện cổ dân gian người Thái nơi đây vẫn còn lưu lại truyền thuyết lập bản dựng mường hết sức đẹp đẽ.

Truyền thuyết xưa kể lại rằng, Tạo Mường ở Luông PhaBăng (cố đô Luôngphrabăng - Lào) sinh được 2 người con trai, anh là Ló Ỳ, em là Ló Ai. Cả hai anh em đều thông minh, khoẻ mạnh hơn người nhưngngườiem vốn tham lam và đố kỵ, thấy cha có ý định nhường ngôi cho anh nên đã giết chết rồi vứt xác xuống dòng sông Mã(tỉnh Thanh Hóa bây giờ). Xác Ló Ỳ cứ trôi theo dòng nước bị mắc kẹt ở một khúc sông hẹp. Nhưng rất may, có một con quạ cặp một lọ thuốc tiên đến đổ vào miệng và bỗng thấyLó Ỳ tỉnh lại, đi đứng bình thường. Nhân dân thấy Ló Ỳ khoẻ mạnh, có nguồn gốc trong dòng dõi một quý tộc nên đã tôn Ló Ỳ làm Tạovà tên Tạo Ló Ỳ xuất phát luôn từ đó.Nhớ ơn con quạ đã cứu sống mình,Ló Ỳ cùng nhân tại đây đặt tên cho Mường của mình là Mường Cả Giả (gọi là mường Quạ Cứu - nay thuộc xã Hội Xuân, huyện Quan Hoá, Thanh Hoá). Vì quá thương cha mẹ già, Tạo Ló Ỳ đã trao quyền cho người khác để trở về quê cũ. Trên đường về quê cũ, băng rừng vượt suối, Tạo Ló Ỳ không biết đường nên đã lạc vào một vùng đất người Thái. Thể theo yêu cầu của mọi người, Ló Ỳ đã ở lại giúp dân lập bản dựng mường và trở thành vị chúa đất đầu tiên nơi đây.

Vùng đất đầu tiên do Tạo Ló Ỳ cai quản được gọi là Mường Tôn (Mường chủ, Mường gốc) bao gồm các bản Piếng Chào, Bản Đô, Bản Giang (Châu Kim), Bản Đỏn Cớn (Mường Nọc), Bản Pỏi, Bản Đỉn Đảnh (Châu Thôn), mường Chò Lè (Tri Lễ). Và 8 Mường được lập sau là Mường Quáng, Mường Chừn, Mường Pắn, Mường Puộc, Mường Ha Quèn, Mường Miểng, Mường Chón, Mường Chòng thuộc 11 xã của 3 huyện Quế Phong, Quỳ Châu và Quỳ Hợp.

Sau khi lập Mường xong với tài đức cai quản của Tạo Ló Ỳ, cuộc sống của nhân đân khá lên. Tuy nhiên, ông trời vẫn thường gây nên thiên tai lũ lụt, bởi vậy, dân các mường đã xin Tạo cho dựng một ngôi đền ở Mường Tôn, lấy chỗ cúng trâu cho Trời, cầu xin mưa thuận gió hoà, mùa màng no ấm. Tiếng địa phương gọi đền là Tến Xớ Quái (đền Hiến Trâu), nhưng vì đền có chín gian nên đổi thành Tến Cau Hong (Đền Chín Gian).

Vì vậy, trong lễ hội Đền Chín gian lễ vật đầu tiên không thể thiếu mà dânMường Tôn dâng lên trong dịp lễ tế trời và Tạo Ló Ỳ là một con trâu cái trắng (lễ vật cúng tế linh thiêng nhất). Mường Quáng và Mường Puộc cũng hiến hai trâu trắng nhưng là trâu đực; 6 Mường còn lại cúng 6 con trâu đenvà phải là những con trâu khỏe mạnh.

Bắt đầu buổi lễ, người chủ lễ (mo cả) mặc trang phục lễ (Xựa tẩy) làm lễ tắm trâu ngay tại bến nước dưới chân núi Pù Quái trước sự chứng kiến của mọi người.

Sau khi tắm xong, con trâu hiến tế được đưa lên sân đền với một lễ rước trang nghiêm. Chủ lế đi ba vòng quanh con trâu đã được buộc chặt vào chiếc cọc gỗ, vừa đi vừa đọc bài xến bằng tiếng dân tộc Thái mang nội dung cầu cho “Chín mường mười bản” yên lành. Theo sau là những người có chức vị trong xã hội ở các mường.

Tiếp đến, chủ lễ dùng chiếc rìu sắc bổ thẳng vào đốt xương cổ nơi tiếp giáp với xương sọ trâu. Trâu  ngã xuống mới chọc tiết. Thịt trâu làm xong, nấu chín trong những chiếc vạc lớn chia đều thành chín phần để làm lễ tế tại chín gian trong đền cùng với  9 chum rượu cần được tiếp bằng nước sông múc từ bến Tà Tạo chân núi Pù Quái, đưa lên bằng ống nứa.

Lễ chém trâu sẽ được tiến hành trong tiếng reo hò của bà con về dự lễ. Thịt trâu được đặt lên bậc sạp cao nhất của gian đền.Thầymo làm lễ nạp trâu suốt ba ngày đêm, rồi đem chia ra, nấu lên cho mọi người cùng ăn.

Sau khi lễ tế trâu xong, mọi nghi thức tế lễ khác mới bắt đầu. Mọi người quan niệm, con trâu mộng được hiến tế nếu gục xuống chỉ sau một nhát bổ, năm đó xem như mọi việc đều tốt lành, vạn vật sinh sôi, mùa màng no đủ, người người khoẻ mạnh...

Lễ hội Đền Chín gian và nghi lễ chém trâu đã góp phần khơi dậy truyền thống tốt đẹp "uống nước nhớ nguồn" biết ơn những người có công dựng bản, lập mường; đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá truyền thống của đồng bào dân tộc Thái vùng Tây Bắc Nghệ An.

MC (Tổng hợp)