Nhân loại hiện đang đi vào thế kỷ XXI trên lộ trình văn minh trí tuệ. Phát triển khoa học công nghệ, xây dựng nền kinh tế tri thức, hình thành một xã hội học tập… là xu thế nổi bật trên thế giới. Chúng ta đang sống trong bối cảnh toàn cầu hoá với sự diễn biến của các mặt đối lập: hợp tác và cạnh tranh, liên kết và độc lập, phát triển và kìm hãm… Trong một thời đại như thế, con người muốn tồn tại đều phải nỗ lực học hỏi một cách tích cực.
Đất nước ta đang ra sức đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá, vì thế, rất cần một nguồn nhân lực năng động, sáng tạo, tích cực nhập cuộc, có khả năng thích ứng cao… Tất cả các bậc học trong hệ thống giáo dục quốc dân đều đã và đang tiến hành đổi mới phương pháp dạy học theo hướng chuyển hoạt động trung tâm từ người dạy sang người học. Quan điểm, nội dung, phương pháp… đều đã được xác định, đã được vạch rõ về mặt lý luận nhưng qua thực tế vận hành vẫn còn tồn tại nhiều bất cập. Bài viết này của chúng tôi mong muốn tìm hiểu, đánh giá về những tồn tại của quá trình triển khai việc đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) trong phạm vi các bộ môn lý luận ở Trường Cao đẳng Văn hoá Nghệ thuật Nghệ An, từ đó, đề xuất một số cách thức chung đối với việc dạy và học các học phần lý luận theo hướng dạy học tích cực.
1. Thực trạng của việc dạy và học tích cực ở các học phần lý luận tại Trường Cao đẳng Văn hoá Nghệ thuật Nghệ An
Trong năm năm trở lại đây, việc đổi mới PPDH đã được nhà trường phát động và triển khai rộng trong toàn trường nhưng thực tiễn cho thấy việc triển khai này vẫn chưa đồng bộ ở các khoa của trường.
Tuy đã xuất hiện ngày càng nhiều các tiết dạy hiệu quả cao theo hướng tổ chức cho sinh viên hoạt động, tự chiếm lĩnh tri thức mới nhưng phổ biến trong nhà trường hiện nay vẫn là cách dạy “Thông báo – đồng loạt” các kiến thức định sẵn với vai trò trung tâm điều hành, điều khiển, chủ trì thuộc về giáo viên.
Nhiều giáo viên đã chuyển từ sử dụng phấn và bảng truyền thống sang dùng chương trình PowrPoint; tăng cường hình thức thảo luận nhóm nhưng cũng không làm thay đổi được bản chất của cách dạy lấy giáo viên làm trung tâm.
Trong các giờ học, nhìn chung, biểu hiện chủ yếu của sinh viên vẫn là sự thụ động lĩnh hội tri thức. Phương pháp vấn – đáp hiện đã được sử dụng nhiều trong giờ học song vẫn mang bản chất của PPDH truyền thống, nghĩa là phần lớn nó chỉ thể hiện ở dạng tái hiện và dạng giải thích – minh hoạ. Trong hoạt động học tập, SV không tìm tòi, không phải là người tự lực phát hiện tri thức, vì vậy, không có được sự trưởng thành về tư duy và niềm vui khám phá.
Nguyên nhân của những tồn tại nói trên, theo chúng tôi là:
- Vẫn tồn tại một bộ phận giáo viên quan niệm rằng việc sử dụng các PPDH tích cực chỉ mang tính hình thức, hiệu quả đích thực không có là bao nhiêu, trong khi đó, việc sử dụng các phương pháp truyền thống vẫn trôi chảy.
- Bản thân sinh viên chưa hiểu hết vai trò “làm chủ” của mình trong các giờ học, chưa được trang bị đầy đủ, thấu đáo phương pháp học, tự học nói chung và những cách thức lĩnh hội tri thức tương ứng với đặc thù của từng môn học nói riêng, chưa thể hiện tính tự giác, tích cực, chủ động sáng tạo trong hoạt động học tập.
- Số học phần lý luận chiếm số lượng lớn nhất thuộc về hai khoa Lý luận đại cương; Nghiệp vụ Văn hoá và Du lịch. Đây là các học phần nặng về lý thuyết với một khối lượng kiến thức lớn, trong đó, có nhiều nội dung trừu tượng nhưng lại hạn định bởi một thời gian dạy học nhất định. Nhiều học phần được bố trí dạy học ngay từ học kỳ đầu tiên như: Pháp luật, Chính trị… khi sinh viên còn bỡ ngỡ trước môi trường học tập mới, chưa ổn định tâm thế, thiếu thốn về phương pháp học tập theo đặc thù GDNN nên những bài học đầu tiên trong chương trình các học phần này chưa đạt được hiệu quả như mong muốn.
Có lẽ vì vậy mà bấy lâu việc học các học phần lý luận ở hai khoa cơ bản vẫn mang tính chất truyền thống, thể hiện ở hình thức tổ chức chủ yếu là hình thức bài giảng và phương pháp sử dụng chủ yếu là phương pháp thuyết trình thông báo, tái hiện. Những tồn tại này không dễ khắc phục trong một sớm một chiều, phụ thuộc vào nhiều yếu tố khách quan, chủ quan nhưng chúng ta phải thay đổi bởi dạy học tích cực vẫn là quy trình vận hành của nền giáo dục hiện đại. Làm thế nào để khắc phục những khó khăn nói trên và đưa các học phần lý luận (môn chung và môn chuyên ngành, cơ sở ngành) vào quỹ đạo học tích cực, theo chúng tôi, những giải pháp mang tính định hướng chung là:
2. Một số định hướng trong việc dạy học các học phần lý luận theo hướng tích cực
2.1. Đổi mới hình thức tổ chức bài giảng
Bài giảng là hình thức dạy học mà đặc trưng là giáo viên trình bày thông tin cho một tập hợp người học. Bài giảng là một con đường hiệu quả để cung cấp thông tin cho một số đông người học, trình bày thông tin mới hoặc tóm tắt thông tin từ nhiều nguồn khác nhau. Ưu điểm lớn nhất của bài giảng là nó có thể cung cấp thông tin súc tích cho người học trong một khoảng thời gian tương đối ngắn. Vì vậy, hình thức này rất phù hợp với những đặc điểm chương trình các môn lý luận (nặng lý thuyết, dung lượng kiến thức lớn, nội dung mang tính trừu tượng) và đặc biệt phù hợp với những học phần nằm ở kỳ I, năm thứ nhất của sinh viên khi sinh viên chưa định hình tốt về phương pháp học tập tích cực cho bộ môn, chưa thông thạo việc kiếm tìm nên còn thiếu thốn về tài liệu tham khảo. Trên thực tế, đây vẫn là hình thức giảng dạy được tổ chức thuận tiện và phổ biến nhất đối với việc dạy học các học phần lý luận. Vì vậy, khi dùng hình thức này, chúng tôi chủ trương:
- Xác định rõ mục tiêu bài học cho sinh viên trước khi bắt đầu bài giảng, xem đó là định hướng hoạt động, cũng là căn cứ, cũng là đánh giá kết quả dạy học và cho sinh viên đặt ra các câu hỏi cần giải đáp trên cơ sở đã tìm tòi nghiên cứu trước về bài học.
- Kết thúc bài giảng bằng cách tóm tắt, hệ thống hoá kiến thức và đưa ra kết luận và trả lời các câu hỏi thắc mắc của sinh viên, hướng dẫn sinh viên tự học (ra các bài tập vận dụng, nêu các vấn đề cần thảo luận, giới thiệu địa chỉ tham khảo…).
- Trong quá trình thực hiện bài giảng, GV cần trình bày nổi rõ một cái nhìn tổng quan toàn thể bài học nhưng không dàn đều và không giảng trọn có nghĩa là GV không cần thiết phải giảng hết, giảng kỹ các vấn đề người học cần, các chương mục mà chương trình yêu cầu mà dành lại một số phần, một số chi tiết để sinh viên tự đọc, tự học qua hình thức bài tập hoặc thảo luận nhóm.
2. Đổi mới phương pháp thuyết trình
Hình thức bài giảng được thực hiện cơ bản thông qua phương pháp thuyết trình. Sử dụng phương pháp này trong dạy học tích cực, theo chúng tôi cần:
- Hạn chế dạng thuyết trình thông báo – tái hiện, tăng cường dạng thuyết trình giải quyết vấn đề. Có hai cách để thực hiện dạng thuyết trình này. Cách thứ nhất là trong khi thuyết trình, GV đưa sinh viên vào tình huống có vấn đề rồi chính giáo viên sẽ giải quyết vấn đề được đặt ra. Theo hình mẫu đặt và giải quyết vấn đề mà GV trình bày, sinh viên học thói quen suy nghĩ logic, biết cách phát hiện vấn đề và giải quyết vấn đề một cách khoa học. Cách thứ hai, GV đặt ra vấn đề và hợp tác với SV để giải quyết vấn đề. Thực hiện theo cách này, GV phải xen kẽ vấn đáp, thảo luận một cách hợp lý, từ đó sẽ kích thích tư duy tích cực của SV và tăng cường mối liên hệ giữa người nghe và người thuyết trình.
- Thuyết trình kết hợp với việc sử dụng các phương tiện dạy học hiện đại. Ngày nay, sự phát triển của CNTT với các phần mềm đa dụng như : Power Point và nguồn tài nguyên Internet cho phép giáo viên lựa chọn nhiều phương thức hỗ trợ làm tăng sức hấp dẫn và hiệu quả khi thực hiện phương pháp thuyết trình.
3. Tăng cường tổ chức Xêmina
Xêmina là hình thức tổ chức dạy học, trong đó, sinh viên thảo luận các vấn đề khoa học đã tự tìm hiểu được dưới sự hướng dẫn của giáo viên. Đây được xem là một hình thức dạy học cơ bản ở ĐH, CĐ. Xêmina có thể được tổ chức ngay ở các bài đầu tiên của môn học và nên áp dụng dạng Xêmina đọc. GV giới thiệu hoặc cung cấp một số chủ đề của Xêmina, hướng dẫn tất cả SV đọc, tóm tắt nội dung của từng tài liệu, từ đó, xây dựng dàn ý cho chủ đề; chia lớp thành từng nhóm học tập, chọn một sinh viên có năng lực tốt của nhóm, hướng dẫn sinh viên ấy đọc kỹ, đọc thêm một số tài liệu khác, tóm tắt nội dung của từng tài liệu, chủ trì thảo luận để xây dựng dàn ý của nhóm và đại diện nhóm mình trình bày ý kiến trước các nhóm khác. Nhìn chung, với những Xêmina đầu tiên nên chọn chủ đề tương đối đơn giản, có phần quen thuộc để sinh viên hứng thú huy động vốn kiến thức sẵn có của mình và tất yếu giáo viên phải bỏ ra nhiều công sức: cung cấp tài liệu, định hướng, thậm chí làm mẫu một số khâu.
Ngoài các tiết thực hành trong phân phối chương trình, cần cắt một số phần lý thuyết, không thuyết giảng mà chuyển thành hình thức Xêmina. Bên cạnh các dạng Xêmina đọc nên khuyến khích dạng Xêmina viết. Hết sức khuyến khích các cá nhân tranh luận, bổ sung hoặc phản bác trong cuộc thảo luận. Có thể áp dụng hình thức đánh giá cho điểm thay bài kiểm tra học trình cho các nhóm, các cá nhân tham gia thảo luận.
4. Tăng cường tính tự học của sinh viên thông qua phương pháp đọc tài liệu, giáo trình
Trong quá trình dạy học hiện nay cần tăng cường tính tự học của sinh viên, kết hợp chặt chẽ giữa bài giảng của GV trên lớp và hoạt động tự học ở nhà của SV. Do vậy, việc chuẩn bị bài trước khi lên lớp nghe giảng có ý nghĩa rất quan trọng đối với SV. Việc chuẩn bị bài của SV được thể hiện như: SV tự đọc, nghiên cứu bài trước khi lên lớp nghe giảng, xác định được nội dung cần tập trung nghe để hiểu, nội dung cần ghi chép đầy đủ, nội dung cần tóm tắt… Điều đó đảm bảo cho việc nghe giảng của SV hoàn toàn chủ động. SV biết hướng sự chú ý của mình vào những vấn đề mới, những vấn đề khó, phức tạp mà GV đang trình bày, giải thích. Vì vậy, để giúp SV sử dụng giáo trình hiệu quả, chúng tôi đã thực hiện các bước như sau:
Bước 1: Chuẩn bị của GV và SV
- Chuẩn bị của GV: Cần đầu tư kỹ vào các công đoạn thiết kế bài giảng, trong đó, chú ý giới thiệu cho SV các chương mục cần nghiên cứu trong giáo trình, các tài liệu tham khảo, hướng dẫn SV cách sử dụng tài liệu, cách ghi chép, viết tóm tắt theo dạng đề cương, vận dụng thực tiễn, lấy ví dụ minh hoạ…
- Chuẩn bị của SV: Đọc kỹ giáo trình ở nhà, viết tóm tắt, nêu rõ những nội dung tự học được, những vận dụng vào thực tiễn… Ngoài ra, cần nêu ra những vấn đề chưa rõ hoặc những thắc mắc cần lý giải.
Bước 2: Lên lớp
- Giáo viên: Sau khi giới thiệu bài, chương mục, mục, GV chỉ trình bày những khái niệm cơ bản, là công cụ để sinh viên tự học, tự nghiên cứu. Trong giờ học, GV không nên nói quá nhiều, quá đi sâu vào lí luận mà cần chú trọng đến hướng dẫn sinh viên hoạt động. GV cần đóng vai trò là người “phỏng vấn”, người “dẫn chương trình”, tạo điều kiện cho sinh viên trình bày những vấn đề mà họ tự nghiên cứu theo hướng dẫn của GV. Đồng thời, GV còn đóng vai trò là “cố vấn”, “trọng tài” để giải quyết những ý kiến, giải đáp những thắc mắc của SV.
- Sinh viên: Tiến hành thảo luận, trình bày các vấn đề đã được chuẩn bị, những vấn đề còn thắc mắc. Các SV khác có ý kiến, nhận xét, nếu có những vấn đề chưa nhất trí thì cho tranh luận…
- Qua mỗi đơn vị kiến thức hay kết thúc bài học, tuỳ từng nội dung, GV có thể dùng sơ đồ hay bảng tóm tắt để khắc sâu kiến thức và kiểm tra mức độ thu nhận kiến thức của SV.
- Lưu ý: Cuối mỗi buổi học, GV cần dành thời gian để giới thiệu và hướng dẫn sinh viên chuẩn bị cho tiết học sau. Nội dung này được GV chuẩn bị trước.
Tự học là phương pháp học tập quan trọng của SV. Theo chúng tôi, giúp SV sử dụng tốt giáo trình trong học tập là điều không còn mới, song để đạt được hiệu quả mong muốn thì không phải là điều đơn giản, đòi hỏi một sự nỗ lực thực sự của thầy và trò trong dạy và học. Đối với SV, cần có một tinh thần trách nhiệm cao trong học tập, tìm tòi các tài liệu, giáo trình đầy đủ, nghiên cứu và chuẩn bị đề cương một cách tự giác. Có như vậy, việc học tập của SV mới đạt kết quả tốt.
Đây là một số nét nhận thức và những ý kiến đề xuất của chúng tôi với tư cách là những người trực tiếp giảng dạy đang thiết tha và từng bước cố gắng hoà nhập vào đường hướng của nền giáo dục tích cực. Vì khuôn khổ bài viết và bản thân cũng đang hoạt động thể nghiệm nên chúng tôi mới chỉ trình bày ở đây những định hướng chung cho việc tổ chức dạy học tích cực ở các học phần lý luận. Những vấn đề cụ thể hơn và một thiết kế minh hoạ là điều chúng tôi mong muốn được tiếp tục trình bày trong thời gian tới. Rất mong nhận được sự trao đổi góp ý của đồng nghiệp.